ՀՅԴ 9-րդ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԸ

1919-ի մայիսի 28-ին կառավարությունը Հայաստանը հռչակեց «միացյալ և անկախ հանրապետություն»՝ դրանով հաստատելով հայ ժողովրդի պահանջատիրությունը Արևմտյան Հայաստանի նկատմամբ։Նույն թվականի սեպտեմբերին ՀՀԴ 9-րդ ընդհանուր ժողովի ընդունած նոր ծրագիրը հաստատագրել է «Ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստանի» կերտումը, ինչը որպես վերջնանպատակ մնում է նաև 1982-ին, 1998-ին ընդունված ծրագրերում։Այս ընդհանուր ժողովի որոշումներում ամենանշանակալին թերևս, Միացյալ և Անկախ Հայաստանի գաղափարի պաշտոնական վավերացումն էր:Ընդհանուր ժողովը հայոց անկախ պետականության պայմաններում հաստատակամորեն կանգնեց, Ն. Աղբալյանի պատկերավոր խոսքերով ասաց,հայ ժողովրդի արյունեվ վոռոգված այդ նորածիլ հանրապետությունը խնամելու և հաստատուն ծառ դարձնելու աներկբա դիրքորոշման վրա: Այս համագումարըշրջադարձային էր նաև այն իմաստով, որ հայոց նորածին անկախ պետականության իրողության պայմաններում ՀՅԴ-ին պատրաստվում էր փակել քաղաքական պայքարի առաջին գրեթե երեսնամյաշրջանը, և անցնել հաջորդին՝պետականության կերտմանն ու վերաշինությանը:Բայց , ավաղ,արտաքին ու ներքին ոսոխների դավերի հետևանքով , այն շատ կարճ տևեց:1919 թ. Մարտի 1-ին ՀՅԴ –ի Արևելյան ու Հյուսիսային բյուրոները հրապարակել էին 9-րդ ընդհանուր ժողովի օրակարգը՝ բաղկացած հինգ խումբ հարցերից:

Լսվելու և քննարկվելու էին .

Ա. Կուսակցության կենտրոնական մարմինների զեկույցներ ու հաշվետվություններ ՝ թվով 7 ենթահարց.

Բ. Սոցիալ քաղաքական բնույթի՝ թվով 12 ենթահարց.

Գ. Ծրագրային կասմակերպական խնդիրներ 5 ենթահարց.

Դ. Կուսակցության ընթացիկ կյանքի 8 ենթահարց.

Ե. Ընտրություններ.

Համագումարին մասնակցում էին 61 պատգամավոր վճռական ձայնով և 19-ը խորհրդակցական , ընդամենը 80 պատգամավոր: ՀՅԴ Բյուրոների նախապես ասվաց հայտարարության համաձայն ժողովը բացվելու էր 1919 օգոստոսի 15-ին Երևանում:Սակայն ինչպես հայտնի է այդ օրերին տեղի ունեցող թուրք – թաթարական ապստամբական ելույթները ՝մասնավորապես Վեդիի արյունահեղ կռիվները , ինչպես նաև առանձին պատգամավորների ուշացումը պատճառ դարձան , որ համաժողովի հրավիրումը հետաձգվի:Արևելյան Բյուրոյի օգոստոսի 11-ի նիստում որոշվեց հետաձգել ժողովի հրավիրումը, և այն վերջապես բացվեց 1919 թ. սեպտեմբերի 27-ին:Հայ աշխատավորական գաղափարական ղեկավար կուսակցությունը՝ ՀՅԴ-ի Ընդհանու ժողովի պատգամավոր ընկերները տոգորված են մի ձգտումով՝ ամրացնել մեծ հեղափոխության նվաճումները , կայուն դարձնել  Միացյալ և Անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը ,ամրապնդել Հայաստանի դեմոկրատական իրավակարգը ,ապահովել դեմոկրատիայի սոցիալական բարգավաճումը:1919-ի սեպտեմբերի 27-ին խորհրդարանի դահլիճում տեղի ունեցավ կուսակցության համագումարի հանդիսավոր բացումը:Նիստը խոհուն ճառով բացեց Ն . Աղբալյանի բացման խոսքից հետո ՀՀ կառավարության կողմից  Ընդհ. Ժողովը ողջունեցին վարչապետ Ալ.Խատիսյանը,Երևանի քաղաքապետ Մ.Մուսինյանը և ուրիներ:

Նախահամագումարյան ժամանակաշրջանում կուսակցության կազմակերպման մասին խոսելիս պետք է հաշվի առնել մի շատ կարևոր առանձնահատկություն:Ստեղծվել էր այնպիսի մի վիճակ , երբ ՀՀ տարածքում կար 300 հազար արևելահայ գաղթականություն , որի մեջ կուսակցական պատկանելիությամբ ամենամեծ տեսակարար կշիռը կազմում էին ՀՅԴ անդամները և համակրողները : Կուսակցության գերագույն ժողովի կենտրոնական քաղաքական հիմնախնդիրը Հայկական հարցն էր , որի հիմքում ընկած էր Միացյալ և Անկախ Հայաստանի պահանջը:Բյուրոյի անդամները և շատ պատգամավորներ պնդեցին Հայաստանի սահմանների հարցում չափավոր քաղաքականության անհրաժեշտության  մասին ՝ մատնանշելով Կիլիկիայի ուրիշ հատվածներ Միացյալ Հայաստանի սահմաններից դուրս ձգելու մասին , սակայն Ընդհ. Ժողովի , ձայների մեծամասնությամբ բանաձևեց  հետևյալը.

<<Հայաստանի սահմանները որոշելու խնդրում արտաքին քաղաքականությունը պիտի ղեկավարվի այն ծրագրով , որը 1919 թ. փետրվարի 19-ին ներկայացվել է Փարիզի հաշտության համաժողովին>>:

Այսպիսի որոշում կայացվեց Ընդհանուր ժողովում  Հայկական հարցի վերաբերյալ առաջադրված ինը տարբեր բանաձևերի համադրման հիման վրա:Այսպիսով, կուսակցության 9-րդ Ընդհ. Ժողովը հավանության տվեց 1919 թ. փետրվարի 12-ին Փարիզի հաշտության համաժողովին Հայաստանի միացյալ պատվիրակության ներկայացրած Միացյալ և անկախ Հայաստան ստեղծելու ծրագրին,մի ծրագիր ,որով  ենթադրվում էր ստեղծել Ռուսաստանից Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթներից և Կիլիկիայից բաղկացած հայկական պետություն: Ժողովում ծրագրային նշանակության փոփոխությանը կայանում էր ընդամենը հետևյալ երեք առանցքային կետերում.

Ա. Նվիրագործել Անկախ և Միացյալ Հայաստանի հայտարարությանը և նրա ամբողջացման ու զարգացման ձգտել բոլոր զորությամբ , ժողովրդավար հանրապետության հիման վրա :

Բ. Չեղյալ համարել կուսակցության նվազագույն ծրագրի Ռուսաստանի և Տաճկաստանի վերաբերյալ քաղաքական պահանջները :

Գ. Ամբողջական ծրագրի վերաքննությունը հետաձգվում է հաջորդ Ընդհանուր ժողովին:

Այսպիսով 9-րդ համագումարը հանգում է իր ծրագրային գերագույն նպատակին ՝ Միացյալ և Անկախ Հայաստան կերտելու գաղափարին:Հիրավի, կուսակցության 9-րդ Ընդհ. Ժողովը շրջադարձային , պատմական եղավ այն իմաստով , որ փաստորեն առանց կենսագործման չեղյալ համարվեց 1907-ի Վիեննայի 4-րդ Ընդհ. Ժողովում ընդունված նվազագույն ծրագրի քաղաքական պահանջների բաժինը՝ Հայաստանի երկու հատվածների ինքնավարության մասին,և դրա փոխարեն որդեգրվեց Հայաստանի անկախության պահանջը:    Ըստ ինձ այդ ժամանակահատվածը նպաստավոր չէր տարածքների հարցը լուծելու համար այն հնարավոր չէր եկրի ներսում տիրող ծանր սոցիոլոգիական պայմանների պատճառով:Միայն նպաստավոր էր պետություն ստեղծել իր կառավարությամբ:

Արտաքին քաղաքականությունը ...

Հաշվի առնելով , որ ՀՀ ապագան մեծ չափով կախված էր նաև հարևան երկրների հետ ունեցած փոփոխություններից ու վարվող հստակ քաղաքականությունից ՝ կայացվեց առանձին որոշումներ ՝ Հայաստանին դրկից բարեկամ և ոչ բարեկամ երկրների հետ ունենալիք արտաքին քաղաքականության և տնտեսական հարաբերությունների առնչությամբ:Օր.՝ Իրանի վերաբերյալ տրվեց հետևյալ ձևակերպումը.<<Պարսկաստանի հետ պահպանել նույն սերտ հարաբերությունները , որն ունեցել է Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը մինչև օրս և որ մեծապես կհամապատասխանի հայ ժողովրդի շեշտված վերաբերմունքին դեպի պարսիկ ժողովուրդը>>:Ընսմին կարելի է ասել , որ ժողովուդը թշնամականվերաբերմունք չի արտահայտել անգամ Ադրբեջանի և Թուրքիայի նկատմամբ ,որոնց հետ ուներ ազգային –տարածքային լուրջ վեճեր ու քաղաքական տարամերձ դիրքորոծումներ:Ադրբեջանի հարցում կայացել է հետևյալ բանաձըը.<<Հրահանգել կառավարությանը, պահպանելով Հայաստանի և հայ աշխատավորության շահերը Ադրբեջանի սահմաններում աշխատել բարիդրացիական հարաբերություն պահպանել նրա հետ >>:Սակայն հայ-ադրբեջանական հարաբերություններին վերաբերող այս բանաձևից զատ ՝ Ընդհանուր ժողովը հատուկ որոշում կայացրեց Ղարաբաղի և Զանգեզուրի վերաբերյալ. << Դրանք համարելով ՝ անբաժանելի մասը Անկախ ու Միացյալ ՀՀ-յան>>:Այդ նշանակում է , որ ՀՅԴ-ն ձգտելով հանդերձ Ադրբեջանի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատման , ոչ մի ձևով նրան չէր զիջելու Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը:Հայկական այդ հողերի միացումով ՀՀ-ի իրական տարածքը կկազմեր 67.000 քառ. կմ: Ըստ ինձ արդեն պարզ էր, թե ինչու ՀՅԴ-ն ջերմ կապեր հաստատեց Իրանի հետ քանի որ միայն նրա հետ չուներ տարածքային ու քաղաքական խնդիրներ ու երկիրը լիարժեք շրջափակումից կանխելու համար Իրանը մնաց իբրև բարեկամ և երկրի հարավային դարպասը:

Ընդհանուր ժողովը վճիռ կայացրեց հայ ժողովրդի դահիճներին պատժելու ,որը և հետագայում փայլուն կերպով իրագործեցին հայ վրիժառուները:Ըստ ինձ դա ժամանակին ընդունված որոշում էր:

Ինչ վերաբերվում է Ռուսաստանի հետ տարվող քաղաքականությանը ,ապա հաշվի առնելով ,որ գոյություն ունեին տարբեր Ռուսաստաններ՝ բելշեվիկյան , դենիկինյան, կոլչակյան և այլն,ցուցաբերվում էր տարբեակված մոտեցում:Ժողովը շեշտում էր ,որ պահպանելու էր բարյացակամ հարաբերությունները ռուս ծողովրդի հետ: Ըստ ինձ   ՀՅԴ-ն ուզում էր ,որ Ռուսաստանը կոպիտ ասած ոտքը Կովկասից չհանի քանի որ դեռ կար արտաքին վտանգը և չնայած դաշնակները ռուսներին համարում էին ոսոխներ չէին կտրում նրանց ոտքը վախենալով թուրքերից , իսկ երբ դա արվեց երկիրը կործանվեց:

Տնտ.քաղաքականություն...

Հայկական քաղաքական շրջանների կողմից հանրապետության ներսում և հատկապես դրսում այն թյուր միտքն էր տարածվում , թե միայն Հայաստանի դաշնակցական կուսակցությունը ոչ միայն չի քաջալերում մասնավոր տնտեսական գործունեությունը այլև ամեն կերպ արգելք է հանդիսանում ապրանքաշջանառական հարաբերություններին ընդհանրապես:Այս ամենը արվում էր ՝ ելնելով այն տրամաբանականդատողությունից , որ ՀՅԴ-ն իր բնույթով սոցիալիստական է , հետևաբար և դեմ կլինի մասնավոր սեփականությանը և շուկայական տնտեսությանը:Բայց իրականում այդպես չէր :Իրականում Հայաստանի կառավարությունը ,ինչպես և յուրաքանչյուր կառավարություն ,հավաքական նախաձեռնության կողքին ամեն կերպ ուժ էր տալիս ու խրախուսում մասնավոր ձեռնարկությանը և նույնիսկ դրամական նպաստ էր բաց թողնում անհատ արդյունաբերողներին այս կամ այն տնտեսական ձեռնարկն սկսելու համար:

Զորք...

Մարտունակ ու որակյալ բանակ ունենալը կուսակցությունը տեսնում էր մի կողմից հզոր տնտեսության , իսկ մյուս կողմից ռազմիկների բարոյական կացության ու նվիրվածության մեջ:

Գաղթականություն...

1919-ի ղեկավար կառավարության մի գրությունից տեղեկանում են,որ առաջիկայում Բաքվից , Թիֆլիսից և Գանձակից սպասվում է մոտ 80 հազար գաղթականների հոսք դեպի Հայաստան, որոնց ընդունման ու տեղավորման համար  ձեռնարկվել են միջոցառումներ:Սակայն Հայաստանի անկախության ու պետականության դեմ ուղղված կործանարար գործողությունները կասեցրին կուսացության և կառավարության կանխագծումները ներգաղթի ասպարեզում:

Աղբյուրը ՝ օգտվել եմ Արարատ Հակոբյան գրքից Հայաստանի Խորհրդարանը ր Քաղաքական Կուսակցությունները 1918-1920    գրքից

Էջ 214

ՀԱՅԱՍՏԱՆ, ՍԹԱՓՎԻ՛Ր

Ահա և վերջ, Հայաստան, եկավ և քո վերջը բոլոր մահացած ազգերի շարքում դասվելու համար, քանի որ քեզ այսօր տեսնում եմ իբրև մի քանդվող շինություն ,իբրև մի անմեղ որս, որին հոշոտում է գիշատիչը: Քեզ այսքան դարեր չկարողացան վերացնել ու կործանել, որովհետև քո մեջ կար ապրելու, պետականություն ստեղծելու ձգտում , բայց երբ պետականություն կառուցեցիր, ազատվելով արտաքին թշնամիներից, քո մեջ սկսեցիր թշնամի ման գալ ու սկսեցիր քեզ միջից ուտել այնքան ժամանակ, մինչև չհայտնվեց մի արտաքին ուժ , որի ազդեցության տակ ընկնելով , սկսեցիր ստրուկի պես ապրել, քանի որ չես գնահատում այն պետականությունը , որին հասել ես հազարավոր հայորդիների արյան գնով: Դու սեր չունես դեպի պետականությունը ,քեզ տեր չես համարում քո ունեցածին ,աշխատում ես միայն քեզ համար, այլ ոչ՝ քո պետության , դժվար պահին վախենում ես առճակատել դառն իրականության հետ, քանի որ վախենում ես՝ քեզ համար քո կաշին ավելի թանկ է, քան քո սեփական երեխան: 
Հայաստանցիներ, սթափվեք ու մի երկնչեք, քանի որ արդեն շատ դաժանություններ եք տեսել ու դեռ կտեսնեք:Երկիր Նաիրի, եկել, հասել ես մեր օրերը ու հիմա քանդվում ես այնպես ,որ այլևս չես վերականգնվի : Երբ դու ես քադնվում ,քանդվում եմ և ես ու մեծ՝ շատ մեծ ցավ եմ ապրում ,որովհետև քեզ քանդում են միջից ու քեզ քանդողները քո չարացած որդիներն են, որոնց խոսելուց ես պարզապես նողկանք եմ ապրում , դրանք քեզ կառավարողներն են , քո իշխանավորները , որոնց քայլերը կարելի է համեմատել 3 տարեկան անխելք երեխայի արարքների հետ: Սակայն ես խիստ կասկածում եմ , որ 3 տարեկան երեխան կվաճառեր կամ, կոպիտ ասած, 99 տարով պարսիկներին կտար ողջ Սյունիքը՝ 10.000 գլուխ ոչխար պահելու համար, ... և ցտեսություն Սյունիք , իսկ քո <<հիմար>> ժողովրդին (կներեք, բայց սիրտս շատ լցված ու բարկացած )կքշեն աշխարհով մեկ : Չնայած հայի համար արդեն մեկ է, քանի որ նրա մոտ «ՈՐՏԵՂ ՀԱՑ ,ԱՅՆՏԵՂ ԿԱՑ» սկզբունքն է գործում, նա դարձել է թափառաշրջիկ, անտուն, անբարոյական և վերջիվերջո՝ «անթասիբ», այո, հայը հային չի պահի ու կգերադասի գլուխն առնել ու փախչել դժվարությունից, քան թե կանգնել ու «թասիբով» անել այն, ինչը պատիվ կբերի նրան: Քո մեջ մի տարանջատող բացասական երևույթ մտել, դա քո հայորդիներին զանազանելն ու օտարացնելն է , որն էլ քանդում է քեզ մեջից ,որի պատճառով դու չես կարողանում կայանալ:Հենց այս խոսքը՝ ապարանցի է, մարտունեցի է ,երևանցի է , ղարաբաղցի է և այլն , հենց սա է քո բոլոր դժբախտությունների պատճառը, քանի որ հայը հայ է և վերջ , իսկ վերը նշվածները պարզապես բնակավայրեր են: Չեմ դժվարանում գուշակել քո ապագան, թեպետ՝ բախտագուշակ չեմ :
Ահա անցան ընտրությունները և երկրում ոչ մի փոփոխություն տեղի չունեցավ, դա նշանակում է, որ քո խնդիրները շարունակելու են քեզ նեղություն տալ և դրանցից մեկն էլ արտագաղթն է ,որը վերջին շրջանում հասել է աստղաբաշխական թվերի: Հիմա մեր երկրում պաշտոնապես ապրում է 2.8 միլիոնից 3 միլիոն մարդ, իսկ, ըստ իմ տեսածի և լսածի` 2 միլիոնից 2.2 միլիոն:Սթափվի՛ր Հայաստան, քանի դեռ ուշ չէ : Ես այլևս հույսս չեմ դնում այս պետությունը կառավարող մի խումբ փողին ծախվածների վրա, իմ հույսը միայն ժողովուրդն է ,որին ես ուզում եմ արթնացնել՝ պատերի տակի զրույցներն ու խոսակցությունները հավաքելով, խմբագրելով ու հանրության սեփականությունը դարձնելով:

Քո կյանքի ժամերը. խոհեր

Կյանքը շատ կարճ է ու այն անցնում է մի ակնթարթում՝ այնպես արագ, որ չես էլ հասցնում հետ շրջվել ու տեսնել քո անցած ճանապարհը:Կյանքը լի է տարբեր անակնկալներով , վատ ու լավ դրվագներով՝ ամեն ինչն էլ կյանքի համար է: Ուղղակի պետք է այդքան շատ վատի միջից հանել միայն լավը: Նույնիսկ ամենավատ մարդու մեջ հնարավոր է գտնել մի լավ կողմ ու նայել հենց այդ լավին:Ապրեք այնպես , որ ձեզ չնկատեն , ապրեք այնպես ,որ հողը ձեզ չզգա. Այսինքն՝ ապրեք լավ , խաղաղ ու ներդաշնակ: Մի՛ փորձեք ինչ- որ մեկին ստրկացնել,գերել ու ծնկի բերել՝ ուղղակի շարունակեք ապրել այնպես, ինչպես ապրում էիք՝նախ և առաջ վերացնելով թերությունները:Եթե մարդը ապրում է ինչ- որ մեկին մի բան ապացուցելու համար, նրա կյանքը դառնում է մրցասպարեզ , որտեղ մտածում է միայն մեկին «հավեսով» իր տեղը ցույց տալու մասին, իսկ կյանքը գնում է ու շարունակվում ,արդեն անիմաստ ու տաղտկալի:Եղիր՛ բարի ու կամեցող , բայց այնքան շատ չէ ,որ քեզ տրորեն ու անցնեն: Քո կյանքի ժամերը գնում են ու անվերադարձ են գնում և ,ամեն վայրկյանը պիտի՛ օգտագործես քեզ համար ու մի քիչ էլ տրամադրես ընկերներիդ ու շրջապատիդ,եթե լսում էիր այսքանը, ուրեմն ասա՛ , թե քո կյանքի գնացած այս րոպեներից ի՞նչ սովորեցիր ու ինչու՞ սովորեցիր: Իմ ասածները շատ դժվար իրագործելի են, բայց...

1.Պատմական ակնարկ

Ինչպես գիտենք 1918 թվականի 11-րդ ամսվա 11-րդ օրը, ժամը 11-անց 11 րոպեին հանդիսավորապես հայտարարվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը, որը 10 միլիոն կյանք խլեց, քարտեզից ջնջեց չորս հսկայական կայսրություն եւ ոչնչացման եզրին հասցրեց մի քանի ազգի:Պատերազմի մեջ ընդգրկված էին աշխարհի գրեթե բոլոր պետությունները այդ թվում նաև Հայաստանը:Պատերազմը ավարտվել էր և մեր հարևան նախկին Օսմանյան կայսրությունը այս պատերազմում կորցրել էր իր տարածքների գրեթե 60%-ը ,զրկվելով հյուսիսային Աֆրիկայից , Արաբական թերակղզուց, Միջագետքից և հարավ-արևելյան ԵՎրոպական տարածքներից այդ թվում նաև բալկաններից:Այսպիսով Թուրքիայի տարածքը սահմանափակվեց միմիայն Փոքր Ասիայում և Բոսֆորի ու Դարդանելի նեղուցների շուրջը:Սակայն Թուրքիան չհրաժարվեց իրականացնելուց իր պանթյուրքական հրեշավոր ծրագրի իրականացումից ,որի բովանդակությունն այսպիսին էր՝ 1918 թ. ամռանը Բաթումի բանակցություններում դոկտոր Շաքիրը հայ պատվիրակությանն ասաց.«Հայերը կանգնած են մեր համաիսլամական եւ համաթուրքական սրբազան իդեալներու իրականացման ճամփու վրա, եւ մենք անխուսափելիորեն կբախվինք անոնց հետ: Ատիկա վեր է եւ դուրս է մեր անձնական զգացումներեն ու տրամադրություններեն: Մենք հարկադրված ենք տարերայնորեն ոչնչացնել մեր ճամփու վրայեն այն ամենը, ինչ որ արգելք կհանդիսանա մեր ազգային սրբազան իդեալներուն: Եվ հետո դուք միշտ ռուսներուն հետ եք. Դուք անոնց առաջապահն եք, իսկ ռուսները մեր ոխերիմ թշնամիներն են: Պատմական թշնամիները»:Այսինքն թուրքերը շարունակում էին պատերազմը այս անգամ դեպի արևելք ծավալվելու և համաիսլամական մեծ պետություն ստեղծելու համար և իրենց ճանապարհի միակ խոչընդոտը հայերն էին: Դեպի Արեւելք ռազմական գործողություններ կատարելու  համար 1918թ. գարնանը 10-միլիոնանոց թուրք ազգը հավաքագրեց 4-ամյա մսաղացից մնացած իր վերջին ուժերը:Ըստ 11-րդ դասարանի դասագրքի 145-րդ էջում նշված տվյալների Թուրքական բանակի 3կորպուսներից ստեղծված 50.000 <<Կարս>> թուրքական զորամիավորումն առաջադրանք էր ստացել նվաճելու ամբողջ Արևելյան Հայսատանը,Բաքուն,Դաղստանը և Հյուսիսային Իրանը:Իսկ ըստ Ռուբեն, «Հայ հեղափոխականի մը հիշատակները» հ.7,էջ.129-130 գրքի 1918թ. Կովկասյան ռազմաճակատում թուրքերն ունեին ընդամենը շուրջ 35 հազար զինվոր, որոնց աջակցում էին տեղական մուսուլման բնակչությունից կազմված անկանոն զինված խմբերը:Այսպիսով հայ ժողովրդի գլխին կրկին կախվեց ֆիզիկական բնաջնջումը:Ըստ 11-րդ դաս. դասագրքի թուրքերը 1918-ի ապրիլի 10-ին գրավեցին Սարիղամիշը , իսկ ըստ “Աշխատանք”, Երևան, 1918, մայիսի 18, # 9 գրքի տվյալների 1918 թ. , ապրիլի 5-ին` Սարիղամիշը գրավվեց թուրքերի կողմից:Շուտով թուրքերը առանց դիմադրություն ստանալու հեռթով գրավում էին հայկական անառիկ, զենք ու զինամթերքով , կայազորով լի բերդերն ու քաղաքները դրանք են՝1918 թ. մարտի 12-ին ընկավ Էրզրումը, ապրիլի 14-ին թուրքերը մտան Բաթում, ապրիլի 25-ին հանձնվեց Կարսը, մայիսի 15-ին հայերը թողեցին Ալեքսանդրապոլը:Ամբողջ ռազմաճակատով հայկական զորքի թիվը հասնում էր 30.000 զինվորի և 1000 սպայի:Անդրկովկասի ամենամարտունակ բանակն էր հայկական բանակը և դա խոստովանել են հենց իրենք ՝վրացիները:Սակայն խայտառակությունն  այն է , որ թուրքերը փոքր զորքերով կարողանում էին գրավել անառիկ ու լավ զինված բերդերը:Ես կասեմ ինչու ,որովհետև այդ բերդերը , որ ընկան հանձնված էին մենշեվիկ վրացիներին և մուսաֆաթական ադրբեջանցիների տնօրինության տակ այսինքն հայերի ձեռքում չէին ,իսկ վորտեղ հայ կար նա վաճառում էր զենքն ու զինամթերքը հարևան շրջանների մուսուլմաններին:Գրավելով Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը թուրքերը մտան Ախալքալաք,Շիրակ ու Ախլցխա որտեղ նրանք իրար հետեվից պառտություններ կրեցին ու հարձակման ուղին փոխեցին Ալեքսանդրապոլից դեպի Երևան,Բաշ-Ապարան,Էջմիածին,Սարդարապատ այսինքն Արարատյան դաշտ և Ղարաքիլիսա (Վանաձոր):Այստեղ էլ թուրքերը լուրջ դիմադրության արժանացան :Առաջին հաղթանակը հայերը տվեցին Սարդարապատ կայարանի մոտ, մայիսի 22-ին ,գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանի գլխավորությամբ, թուրքական 6.000 կանոնավոր բանակի ու 1500 քրդական հեծելազորի դեմ հայերը կռվում էին միայն Սարդարապատի ուղղությամբ 5500 հոգանոց զորքով:Հաղթանակն փայլուն էր  թուրքերը մայիսի 22-28-ը տվեցին 3500 սպանված ու նահանջեցին 60 կմ:Երկրորդ  հաղթանակը տեղի ունեցավ Բաշ-Ապարանի ճակատային հատվածում:Մայիսի 20-ին Համամլուն գրավելուց հետո թուրքական 39-րդ դիվիզիան 9-10 հազար զորքով  շարժվեց Ապարան: Այստեղ հայկական զորքը 5000 էր որն եկել էր Երևանից գեներալ Սիլիկյանի կարգադրությամբ:Դրոն մայիսի 23-ին տվեց առաջին հաղթական մարտը:Թուրքերը մայիսի 26-ին անցան հակահարձակման ու կատաղի մարտերը շարունակվեցին մինչև մայիսի 29-ը:Հաղթանակը կրկին հայերինն էր:Երրորդ հաղթանակը դա Ղարաքիլիսայի հաղթանակն էր :Մայիսի 25 –ին կազմավորվեց Ղարաքիլիսայի ճակատը , որտեղ հայկական զորքերի թիվն հասնում էր 7.000 զինվորի ու սպայի , 20 գնդացրի ու 12հրանոթի:Գնդապետ Բեյ-Մամիկոնյանն էր զորքերի հրամանատարը:Թուրքերի զորքը հասնում էր 10.000-ի, 40 գնդացիր և 70 հրանոթ:Մարտերն մասնակցում էր Գարեգին Նժդեհը  ով մայիսի 25-ին առաջինը իր 40 հեծյալներով մարտի նետվեց:Հետո մայիսի 26-ին Ա.Բեյ-Մամիկոնյանը շրջանցեց թուրքերին ու մեծ թվով զոհեր պատճառեց:Մայսի 28-ին թուրքերը գրավեցին Ղարաքիլիսան:Հայերը նահանջեցին Ներքին Ախտա կամ Հրազդան:Թուրքերը իրենց ուղին փոխեցին դեպի Թիֆլիս:

2.Սեփական կարծիք

Ըստ ինձ հայերը միավորվում են միայն այն ժամանակ երբ նրանց բնաջնջման վտանգն է սպառնում:Դա ապացուցված է և օրինակներ բերելու կարիք չկա:Հայերը շուրջ 7 դար ապրելով օտարի լծի տակ նվաճողից դարձան հլու հնազանդ ու երկրագործ մի ժողովուրդ:Ինչ պատահեց 2000 տարի առաջվա ծովից ծով Հայաստանի ու նրան կերտած ժողովրդի հետ:Ես կասեմ.մենք դարձանք քրիստոնյա ու այդտեղից ել սկսվեցին մեր կորուստները , թե՛ տարածքային, թե՛ մարդկային:Այսպես մի կերպ գոյատևելով հայը հասավ 20-րդ դարի շեմին ,որը նրան դիմավորեց կոտորածներով,սովով,համաջարակներով և կրկին գլխին ֆիզիկական բնաջնջման վտանգով :Հանկարծ մի ուժ ,որը քնել էր դարերի խորքում հայերի մեջ ,արթնացավ ու թշնամուն հակահարված տվեց երևի այդ ուժը դեռ 15-16-րդ դարերում վառված լուսավորության ջահի պտուղներն էին:Ինչ որա է ես հարգեցի հային ,որը վերջապես 1918-ին զենք վերցրեց ու երկիր ստեղծեց առանց ռուսների օգնության:Իմ կարծիքով եկել էր հայերի ժամանակաժրջանը և այս անգամ հայերը պիտի թուրքերին պատժեին քանի որ դրա համար կային բոլոր նախադրյալները:Հայերը ունեին 30.000 կանոնավոր բանակ թուրքերի 35.000 –ի դիմաց :Աշխարհը և առավել ևս մեծ տերությունները զբացված էին 1-ին  համաշխարհային պատերազմի վերքերը բուժելով և չէին խառնվի Հայաստանի գործերին:Թուրքիան շատ էր թուլացել:Հայերին խանգարող միակ հանգամանքը դա երկրի քայքայված տնտեսությունն էր,որը չէր թողնում մեզ կտրուկ գործողությունների դիմել:Ըստ ինձ հայերը լավ կռվող ժողովուրդ են և 30.000 հնարավոր կլիներ 35.000 թուրքի հաղթել :Հայերը բերդերում էին ու լավ տեխնիկապես զինված , իսկ թուրքերը կռվում էին բաց դաշտում:Սակայն միշտ մեր ազգին այն ամենաճակատագրական պահին դավաճանել են ու դա արել են հենց մեր մեջ ապրողները ,որոնց գնդակահարությունն ել է քիչ:Ինչևիցե հայերը ու Հայաստանը այսօր կան շնորհիվ 1918-ի մայիսյան հերոսամարտերի:Կան մարդիկ ովքեր ասում են.

-Դաշնակները ծախեցին Հայաստանը թուրքին:

Բայց այդ նույն դաշնակներն էին , որ կռվում էին հանուն ազատ , անկախ և միացյալ Հայաստանի:Թեկուզ տարածք զիջելով նրանք ցանկացել են պահել պետականությոունը և մի փոքր հող:Ասեմ շատ դժվար պայմաններ էին և ոչ ոք չի կարող մի տարբերակ ասել, որ այդ դժվարին պայմաններից մաքուր դուրս գա:Երկրում սով և համաճարակ,գաղթականների անդադար հոսք,թուրքերը կամաց կամաց գրավում էին Արևելյան Հայաստանը,մի կողմից էլ բոլշևիկների ու թաթարների ահաբեկումները երկրում և այսպես շարունակ:Այնպես որ դժվար էր ոչնչի հիման վրա երկիր ստեղծել ու այս պայմաններում պահել:

3.Թեմայի արդիականությունը (Համեմատություն)

Իրոք որ կարելի է շատ նմանություններ գտնել երկու Հայաստանի ՝առաջին և երկրորդ ,Հանրապետությունների միջև  20-րդ դարի սկզբի և 21-րդ դարի սկզբին:Նույն բաները կարող եմ ասել ,երկիրը զավթել են օլիգարխները,չինովնիկները,խոշոր կալվածատերերը,ամենուր թալան է ,բայց շատ ծածուկ է դա կատարվում <<ժողովրդավարության >>քողի տակ , իսկ այն ժամանակ <<ժողովրդավարությունը>> նեղ հասկացություն էր:Հիմա էլ երկիրը շրջափակման ու պատերազմի կամ ժամանակավոր զինադադարի մեջ է:1918-ին մարդիկ ՝գաղթականները սովից էին մեռնում և երկրի բնակչությունը դրանից էր սակավանում , իսկ հիմա հարյուրհազարավոր հայեր արտագաղթում են երկրից:Միակ տարբերությունն այն է , որ այն ժամանակ մեր <<բարեկամ >> Ռուսաստաը մեզ հետ չէր ու մենք կարողացանք ընդհամենը 2.5 տարի պահել երկիրը, իսկ հիմա մեզ հետ է և գուցե այսպես շարունակվելու դեպքում 25 տարի պահպանվի Հայաստանը:Այ հիմա են իսկականից ծախում Հայաստանը մեկնաբանությունները թողում եմ հանրությանը:Այն ժամանակ և հիմա էլ թուրքերն ու վրացիները եղբայրական հարաբերությունների  մեջ են և հույս ընդհանրապես չպետք է կապել վրացիների հետ, քանի որ տեսանք թէ ինչ արեցին նրանք  ` 1918 թվականի դեկտեմբերն էր` Առաջին աշխարհամարտի ավարտից մեկ ամիս անց, երբ գեներալ Ծուլուկիձեի 12-հազարանոց զորքը ներխուժեց Հայաստան եւ փորձեց Ջավախքից բացի գրավել նաեւ Լոռին, մինչեւ որ Սանահին կայարանում գեներալ Դրաստամատ Կանայանի 6-հազարանոց հայկական կորպուսը կանգնեցրեց գրոհը եւ վրացիներին հետ մղեց մինչեւ Սադախլո կայարան:Այսպիով մենք մեն մենակ ենք ու մենք պետք է ապավինենք մի միայն մեր բազկի ուժին: