1919-ի մայիսի 28-ին կառավարությունը Հայաստանը հռչակեց «միացյալ և անկախ հանրապետություն»՝ դրանով հաստատելով հայ ժողովրդի պահանջատիրությունը Արևմտյան Հայաստանի նկատմամբ։Նույն թվականի սեպտեմբերին ՀՀԴ 9-րդ ընդհանուր ժողովի ընդունած նոր ծրագիրը հաստատագրել է «Ազատ, անկախ և միացյալ Հայաստանի» կերտումը, ինչը որպես վերջնանպատակ մնում է նաև 1982-ին, 1998-ին ընդունված ծրագրերում։Այս ընդհանուր ժողովի որոշումներում ամենանշանակալին
թերևս, Միացյալ և Անկախ Հայաստանի գաղափարի պաշտոնական վավերացումն էր:Ընդհանուր ժողովը
հայոց անկախ պետականության պայմաններում հաստատակամորեն կանգնեց, Ն. Աղբալյանի պատկերավոր
խոսքերով ասաց,հայ ժողովրդի արյունեվ վոռոգված այդ նորածիլ հանրապետությունը խնամելու
և հաստատուն ծառ դարձնելու աներկբա դիրքորոշման վրա: Այս համագումարըշրջադարձային էր
նաև այն իմաստով, որ հայոց նորածին անկախ պետականության իրողության պայմաններում ՀՅԴ-ին
պատրաստվում էր փակել քաղաքական պայքարի առաջին գրեթե երեսնամյաշրջանը, և անցնել հաջորդին՝պետականության
կերտմանն ու վերաշինությանը:Բայց , ավաղ,արտաքին ու ներքին ոսոխների դավերի հետևանքով
, այն շատ կարճ տևեց:1919 թ. Մարտի 1-ին ՀՅԴ –ի Արևելյան ու Հյուսիսային բյուրոները
հրապարակել էին 9-րդ ընդհանուր ժողովի օրակարգը՝ բաղկացած հինգ խումբ հարցերից:
Լսվելու և քննարկվելու էին .
Ա. Կուսակցության կենտրոնական
մարմինների զեկույցներ ու հաշվետվություններ ՝ թվով 7 ենթահարց.
Բ. Սոցիալ քաղաքական բնույթի՝
թվով 12 ենթահարց.
Գ. Ծրագրային կասմակերպական խնդիրներ
5 ենթահարց.
Դ. Կուսակցության ընթացիկ կյանքի
8 ենթահարց.
Ե. Ընտրություններ.
Համագումարին մասնակցում էին
61 պատգամավոր վճռական ձայնով և 19-ը խորհրդակցական , ընդամենը 80 պատգամավոր: ՀՅԴ
Բյուրոների նախապես ասվաց հայտարարության համաձայն ժողովը բացվելու էր 1919 օգոստոսի
15-ին Երևանում:Սակայն ինչպես հայտնի է այդ օրերին տեղի ունեցող թուրք – թաթարական
ապստամբական ելույթները ՝մասնավորապես Վեդիի արյունահեղ կռիվները , ինչպես նաև առանձին
պատգամավորների ուշացումը պատճառ դարձան , որ համաժողովի հրավիրումը հետաձգվի:Արևելյան
Բյուրոյի օգոստոսի 11-ի նիստում որոշվեց հետաձգել ժողովի հրավիրումը, և այն վերջապես
բացվեց 1919 թ. սեպտեմբերի 27-ին:Հայ աշխատավորական գաղափարական ղեկավար կուսակցությունը՝
ՀՅԴ-ի Ընդհանու ժողովի պատգամավոր ընկերները տոգորված են մի ձգտումով՝ ամրացնել մեծ
հեղափոխության նվաճումները , կայուն դարձնել
Միացյալ և Անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը ,ամրապնդել Հայաստանի դեմոկրատական
իրավակարգը ,ապահովել դեմոկրատիայի սոցիալական բարգավաճումը:1919-ի սեպտեմբերի 27-ին
խորհրդարանի դահլիճում տեղի ունեցավ կուսակցության համագումարի հանդիսավոր բացումը:Նիստը
խոհուն ճառով բացեց Ն . Աղբալյանի բացման խոսքից հետո ՀՀ կառավարության կողմից Ընդհ. Ժողովը ողջունեցին վարչապետ Ալ.Խատիսյանը,Երևանի
քաղաքապետ Մ.Մուսինյանը և ուրիներ:
Նախահամագումարյան ժամանակաշրջանում
կուսակցության կազմակերպման մասին խոսելիս պետք է հաշվի առնել մի շատ կարևոր առանձնահատկություն:Ստեղծվել
էր այնպիսի մի վիճակ , երբ ՀՀ տարածքում կար 300 հազար արևելահայ գաղթականություն
, որի մեջ կուսակցական պատկանելիությամբ ամենամեծ տեսակարար կշիռը կազմում էին ՀՅԴ
անդամները և համակրողները : Կուսակցության գերագույն ժողովի կենտրոնական քաղաքական
հիմնախնդիրը Հայկական հարցն էր , որի հիմքում ընկած էր Միացյալ և Անկախ Հայաստանի պահանջը:Բյուրոյի
անդամները և շատ պատգամավորներ պնդեցին Հայաստանի սահմանների հարցում չափավոր քաղաքականության
անհրաժեշտության մասին ՝ մատնանշելով Կիլիկիայի
ուրիշ հատվածներ Միացյալ Հայաստանի սահմաններից դուրս ձգելու մասին , սակայն Ընդհ.
Ժողովի , ձայների մեծամասնությամբ բանաձևեց
հետևյալը.
<<Հայաստանի սահմանները
որոշելու խնդրում արտաքին քաղաքականությունը պիտի ղեկավարվի այն ծրագրով , որը
1919 թ. փետրվարի 19-ին ներկայացվել է Փարիզի հաշտության համաժողովին>>:
Այսպիսի որոշում կայացվեց Ընդհանուր
ժողովում Հայկական հարցի վերաբերյալ առաջադրված
ինը տարբեր բանաձևերի համադրման հիման վրա:Այսպիսով, կուսակցության 9-րդ Ընդհ. Ժողովը
հավանության տվեց 1919 թ. փետրվարի 12-ին Փարիզի հաշտության համաժողովին Հայաստանի
միացյալ պատվիրակության ներկայացրած Միացյալ և անկախ Հայաստան ստեղծելու ծրագրին,մի
ծրագիր ,որով ենթադրվում էր ստեղծել Ռուսաստանից
Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթներից և Կիլիկիայից բաղկացած հայկական պետություն: Ժողովում
ծրագրային նշանակության փոփոխությանը կայանում էր ընդամենը հետևյալ երեք առանցքային
կետերում.
Ա. Նվիրագործել Անկախ և Միացյալ
Հայաստանի հայտարարությանը և նրա ամբողջացման ու զարգացման ձգտել բոլոր զորությամբ
, ժողովրդավար հանրապետության հիման վրա :
Բ. Չեղյալ համարել կուսակցության
նվազագույն ծրագրի Ռուսաստանի և Տաճկաստանի վերաբերյալ քաղաքական պահանջները :
Գ. Ամբողջական ծրագրի վերաքննությունը
հետաձգվում է հաջորդ Ընդհանուր ժողովին:
Այսպիսով 9-րդ համագումարը հանգում
է իր ծրագրային գերագույն նպատակին ՝ Միացյալ և Անկախ Հայաստան կերտելու գաղափարին:Հիրավի,
կուսակցության 9-րդ Ընդհ. Ժողովը շրջադարձային , պատմական եղավ այն իմաստով , որ փաստորեն
առանց կենսագործման չեղյալ համարվեց 1907-ի Վիեննայի 4-րդ Ընդհ. Ժողովում ընդունված
նվազագույն ծրագրի քաղաքական պահանջների բաժինը՝ Հայաստանի երկու հատվածների ինքնավարության
մասին,և դրա փոխարեն որդեգրվեց Հայաստանի անկախության պահանջը: Ըստ ինձ այդ ժամանակահատվածը նպաստավոր չէր տարածքների
հարցը լուծելու համար այն հնարավոր չէր եկրի ներսում տիրող ծանր սոցիոլոգիական պայմանների
պատճառով:Միայն նպաստավոր էր պետություն ստեղծել իր կառավարությամբ:
Արտաքին քաղաքականությունը
...
Հաշվի առնելով , որ ՀՀ ապագան
մեծ չափով կախված էր նաև հարևան երկրների հետ ունեցած փոփոխություններից ու վարվող
հստակ քաղաքականությունից ՝ կայացվեց առանձին որոշումներ ՝ Հայաստանին դրկից բարեկամ
և ոչ բարեկամ երկրների հետ ունենալիք արտաքին քաղաքականության և տնտեսական հարաբերությունների
առնչությամբ:Օր.՝ Իրանի վերաբերյալ տրվեց հետևյալ ձևակերպումը.<<Պարսկաստանի
հետ պահպանել նույն սերտ հարաբերությունները , որն ունեցել է Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը
մինչև օրս և որ մեծապես կհամապատասխանի հայ ժողովրդի շեշտված վերաբերմունքին դեպի պարսիկ
ժողովուրդը>>:Ընսմին կարելի է ասել , որ ժողովուդը թշնամականվերաբերմունք չի
արտահայտել անգամ Ադրբեջանի և Թուրքիայի նկատմամբ ,որոնց հետ ուներ ազգային –տարածքային
լուրջ վեճեր ու քաղաքական տարամերձ դիրքորոծումներ:Ադրբեջանի հարցում կայացել է հետևյալ
բանաձըը.<<Հրահանգել կառավարությանը, պահպանելով Հայաստանի և հայ աշխատավորության
շահերը Ադրբեջանի սահմաններում աշխատել բարիդրացիական հարաբերություն պահպանել նրա
հետ >>:Սակայն հայ-ադրբեջանական հարաբերություններին վերաբերող այս բանաձևից
զատ ՝ Ընդհանուր ժողովը հատուկ որոշում կայացրեց Ղարաբաղի և Զանգեզուրի վերաբերյալ.
<< Դրանք համարելով ՝ անբաժանելի մասը Անկախ ու Միացյալ ՀՀ-յան>>:Այդ նշանակում
է , որ ՀՅԴ-ն ձգտելով հանդերձ Ադրբեջանի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատման
, ոչ մի ձևով նրան չէր զիջելու Ղարաբաղն ու Զանգեզուրը:Հայկական այդ հողերի միացումով
ՀՀ-ի իրական տարածքը կկազմեր 67.000 քառ. կմ: Ըստ ինձ արդեն պարզ էր, թե ինչու ՀՅԴ-ն
ջերմ կապեր հաստատեց Իրանի հետ քանի որ միայն նրա հետ չուներ տարածքային ու քաղաքական
խնդիրներ ու երկիրը լիարժեք շրջափակումից կանխելու համար Իրանը մնաց իբրև բարեկամ և
երկրի հարավային դարպասը:
Ընդհանուր ժողովը վճիռ կայացրեց
հայ ժողովրդի դահիճներին պատժելու ,որը և հետագայում փայլուն կերպով իրագործեցին հայ
վրիժառուները:Ըստ ինձ դա ժամանակին ընդունված որոշում էր:
Ինչ վերաբերվում է Ռուսաստանի
հետ տարվող քաղաքականությանը ,ապա հաշվի առնելով ,որ գոյություն ունեին տարբեր Ռուսաստաններ՝
բելշեվիկյան , դենիկինյան, կոլչակյան և այլն,ցուցաբերվում էր տարբեակված մոտեցում:Ժողովը
շեշտում էր ,որ պահպանելու էր բարյացակամ հարաբերությունները ռուս ծողովրդի հետ: Ըստ
ինձ ՀՅԴ-ն ուզում էր ,որ Ռուսաստանը կոպիտ
ասած ոտքը Կովկասից չհանի քանի որ դեռ կար արտաքին վտանգը և չնայած դաշնակները ռուսներին
համարում էին ոսոխներ չէին կտրում նրանց ոտքը վախենալով թուրքերից , իսկ երբ դա արվեց
երկիրը կործանվեց:
Տնտ.քաղաքականություն...
Հայկական քաղաքական շրջանների
կողմից հանրապետության ներսում և հատկապես դրսում այն թյուր միտքն էր տարածվում , թե
միայն Հայաստանի դաշնակցական կուսակցությունը ոչ միայն չի քաջալերում մասնավոր տնտեսական
գործունեությունը այլև ամեն կերպ արգելք է հանդիսանում ապրանքաշջանառական հարաբերություններին
ընդհանրապես:Այս ամենը արվում էր ՝ ելնելով այն տրամաբանականդատողությունից , որ ՀՅԴ-ն
իր բնույթով սոցիալիստական է , հետևաբար և դեմ կլինի մասնավոր սեփականությանը և շուկայական
տնտեսությանը:Բայց իրականում այդպես չէր :Իրականում Հայաստանի կառավարությունը ,ինչպես
և յուրաքանչյուր կառավարություն ,հավաքական նախաձեռնության կողքին ամեն կերպ ուժ էր
տալիս ու խրախուսում մասնավոր ձեռնարկությանը և նույնիսկ դրամական նպաստ էր բաց թողնում
անհատ արդյունաբերողներին այս կամ այն տնտեսական ձեռնարկն սկսելու համար:
Զորք...
Մարտունակ ու որակյալ բանակ ունենալը
կուսակցությունը տեսնում էր մի կողմից հզոր տնտեսության , իսկ մյուս կողմից ռազմիկների
բարոյական կացության ու նվիրվածության մեջ:
Գաղթականություն...
1919-ի ղեկավար կառավարության
մի գրությունից տեղեկանում են,որ առաջիկայում Բաքվից , Թիֆլիսից և Գանձակից սպասվում
է մոտ 80 հազար գաղթականների հոսք դեպի Հայաստան, որոնց ընդունման ու տեղավորման համար ձեռնարկվել են միջոցառումներ:Սակայն Հայաստանի անկախության
ու պետականության դեմ ուղղված կործանարար գործողությունները կասեցրին կուսացության
և կառավարության կանխագծումները ներգաղթի ասպարեզում:
Աղբյուրը ՝ օգտվել եմ Արարատ Հակոբյան
գրքից Հայաստանի Խորհրդարանը ր Քաղաքական Կուսակցությունները 1918-1920 գրքից
Էջ 214
